Mikołaj Krasnodębski

 

 

 

 

 

 

Tomasz Stępień, Podstawy tomistycznego rozumienia człowieka,

Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej,

 Seria: Podręczniki, Warszawa 2003, ss. 149.

 

 

 

„Studia Philosophiae Christianae”, 42 (2005) 1, s. 183-187

 

 

Książka ks. dr Tomasza Stępnia zatytułowana Podstawy tomistycznego rozumienia człowieka jest zapewne jednym z najlepszych opracowań filozofii człowieka w ostatnich latach. Stanowi uzupełnienie takich fundamentalnych dzieł, jak Ja-człowiek M. A. Krąpca i Człowiek i jego relacje M. Gogacza.

T. Stępień w swoim podręczniku wychodzi poza schemat tradycyjnych podręczników z antropologii tomistycznej, w których dominuje werbalizm i kompilacjonizm oraz „klasyczny” podział referowanego materiału. W podręcznikach tych niejednokrotnie przypisuje się Doktorowi Anielskiemu poglądy wykraczające poza jego system filozoficzny lub utożsamia się jego antropologię z wykładem De anima Arystotelesa. Autor Podstaw tomistycznego rozumienia człowieka opiera się wprost na łacińskich tekstach Tomasza z Akwinu i przyjmuje taki układ omawianych zagadnień, jaki wynika z Summa Theologiae Akwinaty. Dlatego Stępień pisze, że „nie powstała jeszcze praca, która starałaby się podjąć myśli św. Tomasza z Akwinu z zachowaniem takiego właśnie układu, który wydaje się być spójną propozycją odkrywania tego, co człowieka stanowi” (s. 10). To właśnie stanowi novum pracy.

T. Stępień w swojej książce odwołuje się do sposobu interpretacji filozofii Tomasza wypracowanej w szkole tomizmu konsekwentnego M. Gogacza. Zaznacza  pochodzenie referowanych przez siebie tez. Pozwala to czytelnikowi na ocenę ich zasadności oraz nie narzuca arbitralnego rozumienia antropologii św. Tomasza. Szczególne cenne wydaje się „oddzielenie” samych tekstów Doktora Anielskiego od współczesnych komentarzy. Oznacza to, że Stępień wychodzi poza pewną tradycję wypracowaną w szkole tomizmu konsekwentnego. Słuszna, więc wydaje się uwaga A. Andrzejuka, który pisze, że książka dr T. Stępnia jest doprecyzowaniem antropologii tomizmu konsekwentnego M. Gogacza (Przedmowa, s. 5).

W tym celu Stępień sięga nie tylko do filozofii, ale także do tekstów teologicznych, w których Tomasz wykłada filozofię człowieka. Akwinata bowiem przy kwestiach dotyczących Trójcy Świętej, natury Jezusa Chrystusa, wykłada zagadnienia antropologiczne (np. natura, osoba), gdyż są one konieczne dla przeprowadzenia wnikliwej analizy teologicznej.

Podstawy tomistycznego rozumienia człowieka zasadniczo dzielą się na dwie części: na ujęcie strukturalne i na ujęcie genetyczne człowieka. W strukturalnym ujęciu człowieka, znajdują się następujące zagadnienia: pryncypia bytowe stanowiące człowieka; wzajemne odniesienia duszy do ciała; filozoficzne ujęcie ciała ludzkiego; człowiek jako osoba; władze poznawcze i pożądawcze człowieka. W ujęciu genetycznym zaś rozważa się aporie przyczyn celowych i problem śmierci. Tu T. Stępień doprecyzowuje wypracowaną przez M. Gogacza koncepcję aniołów jako przyczyn celowych dusz ludzkich. Według Stępnia anioł nie tworzy duszy ludzkiej, gdyż nie jest przyczyną sprawczą, ale bierze udział w jej kształtowaniu (s. 98-99). Strukturalne i genetyczne ujęcie człowieka ubogaca temat sprawności intelektu i woli oraz teorię wspólnot (rodzina, naród, społeczeństwo, państwo). Książkę otwiera wprowadzenie na temat filozoficznych wizji człowieka. T. Stępień streszcza założenia starożytnego i nowożytnego materializmu i idealistyczną antropologię Platona, Plotyna, Augustyna i Kartezjusza (s. 17-19). Trafne wydaje się porównanie i zestawianie stanowisk materializmu greckiego i nowożytnego. Zgodnie ze scholastycznym zwyczajem autor wysuwa zarzuty skierowane przeciwko  materialistycznym i idealistycznym koncepcjom człowieka. Wprowadzenie jest przeznaczone dla adeptów filozofii, stąd można wysunąć zastrzeżenie, dlaczego Autor przy referowaniu antropologii nowożytnej ogranicza się jedynie do stanowiska Kartezjusza. Zapewne pracę ubogaciłby krótki przegląd stanowisk Kanta, Hegla czy autorów współczesnych. Podkreśliłoby to doniosłość i aktualność wielu paradygmatów głoszonych w filozofii człowieka Doktora Anielskiego.

Stępień konsekwentnie przestrzega terminologii Tomasza. Odróżnia następujące terminy: intelekt, rozum, umysł. I tak: „intelekt – oznacza najczęściej intelekt możnościowy, niekiedy wraz z intelektem czynnym, jako władze umożliwiające człowiekowi poznanie intelektualne, stanowiące o intelektualnym charakterze ludzkiej duszy. Rozum – intelekt czynny w działaniu współpracujący z intelektem możnościowym i zmysłem osądu w tworzeniu prostych ujęć, rozumowaniu i wydawaniu ocen. Umysł – intelekt możnościowy, czynny i wola opisywane w dążeniach człowieka” (s. 66).

Tomasz Stępień wykracza w ten sposób poza terminologię Kartezjusza, który utożsamia ze sobą powyższe terminy, umieszczając je w res cogitans (por. Medytacje o pierwszej filozofii, tłum. M. i K. Ajdukiewiczowie, Kęty 2001, s. 50: „Teraz przyjmuje tylko to, co jest koniecznie prawdziwe; jest więc dokładnie mówiąc tylko rzeczą myślącą [świadomą – przyp. red.], to znaczy umysłem (mens), bądź duchem (animus), bądź rozumem (ratio), wszystko wyrazy o nie znanym mi dawniej znaczeniu”). Należy dodać, że to „uproszczenie” Descartesa zadomowiło się nawet w  tomizmie. Jest to widoczne chociażby u S. Swieżawskiego w jego tłumaczeniu Traktatu o człowieku i w Komentarzu do „Summa Theologiae”, w których zamiennie posługuje się tymi terminami (s. 65). 

Kolejnym novum podręcznika jest zaprezentowanie „procesu podejmowania decyzji jako przykładu jedności władz człowieka” (s. 90-94), w którym Autor uzupełnia schemat podejmowania decyzji opracowany przez J. Woronieckiego w Katolickiej etyce wychowawczej i A. Andrzejuka w Człowiek i decyzja. T. Stępień zaznacza, że terminologia opisująca etapy decyzyjne nie pochodzi bezpośrednio z tekstów Tomasza, lecz została ukuta w szkole tomizmu tradycyjnego. Podejmuje się żmudnej pracy odnalezienia u Tomasza podstaw tej terminologii i opatrzenia jej stosownymi przypisami z Summa Theologiae.

Na uwagę zasługuje także wskazanie, że do poznania wyraźnego odwołuje się fenomenologia badająca przebieg procesu poznawczego człowieka (s. 89), oraz  wyróżnienie trzech sposobów na określenie  istoty bytu: subzystencji, quidditas i natury (s. 28), i teoria osoby (s. 41-47).

Niektóre kwestie podjęte w książce mogą być przedmiotem polemiki. Do najważniejszych można zaliczyć zagadnienie commensuratio animae ad hoc corpus. Stępień podejmuje ten temat w podrozdziale pod tytułem: Wzajemne odniesienie duszy i ciała (s. 29-35). Nie odpowiada jednak na pytania, które wynikają z substancjalnego zjednoczenia duszy i ciała u Tomasza. Najważniejsze z nich to:

1)      co jest powodem commensuratio?

2)      jaki czynnik bytowy jednostkuje duszę człowieka?

Tomasz z Akwinu w 76 kwestii Traktatu o człowieku zarysowuje odpowiedź na pierwsze pytanie, wskazując na intelekt możnościowy. Z kolei odpowiedź na drugie pytanie Akwinata rozważa m.in. w Kwestiach dyskutowanych o duszy. T. Stępień opracowuje te teksty, stąd można postawić kolejne pytania: dlaczego nie podejmuje tych zagadnień i dlaczego w tej kwestii jest tak niezmiernie oszczędny, niczym sam Mistrz - Tomasz z Akwinu? Szkoda, że Autor nie odwołał się i nie skonfrontował stanowisk tomistów polskich (S. Swieżawski, M. A. Krąpiec, M. Gogacz, W. Mering) i europejskich (E. Gilson, E. L. Mascall), którzy od wielu lat toczą spór choćby o to, co jest zasadą jednostkowienia. S. Swieżawski w swojej pracy habilitacyjnej pt. Centralne zagadnienie tomistycznej nauki o duszy (Commensuratio animae ad hoc corpus) – do której odwołuje się Autor – pisze, że zagadnienie duszy i ciała stanowi punkt kulminacyjny antropologii św. Tomasza. Według S. Swieżawskiego i M. A. Krąpca zasadą jednostkującą jest materia. E. Gilson wskazuje zaś, że w bycie są dwie równorzędne zasady jednostkujące: forma i materia. Z kolei M. Gogacz mówi o dwóch czynnikach jednostkujących możność. Pierwszy to  możność konieczna, która pozostaje w duszy po śmierci. Natomiast drugi to możność  niekonieczna, którą dusza traci wraz ze śmiercią. Twórca tomizmu konsekwentnego przyjmuje odrębną zasadę jednostkowienia dla duszy i odrębną zasadę jednostkowienia dla całego compositum. Przyczyną jednostkującą duszę jest intelekt możnościowy, zaś ciało wnosi w duszę szczegółowość, czyli uszczegóławia[1].

Ponadto wydaje się, że w wielu miejscach, w których Stępień odwołuje się do podręcznika z historii filozofii greckiej G. Realego, bardziej pożądany byłby przypis do tekstu źródłowego, np. Arystotelesa (s. 109, przyp. 24), co nie oznacza, że tych odniesień w książce nie ma.  W sposób niewystarczający omówione jest zagadnienie szczęścia i kontemplacji. Brakuje też odniesienia do antropologicznego dorobku K. Wojtyły, chociażby przy omawianiu rodziny (np. s. 128, przyp. 36), gdzie można powołać się na Miłość i odpowiedzialność.

Podręcznik T. Stępnia jest napisany w sposób przejrzysty i klarowny. Przez to jest zrozumiały dla studenta bez przygotowania filozoficznego oraz może stanowić pomoc dla wytrawnych badaczy antropologii św. Tomasza z Akwinu. Fachowo opracowane teksy źródłowe Akwinaty i rzetelna aparatura bibliograficzna pozwala na bezpośredni dostęp do literatury filozoficznej z tej dzieciny.  Książkę ubogacają także rysunki i schematy, które w podręczniku Stępnia pełnią taką rolę, jaką w dramatach starożytnych pełnił chór – streszczał treść dzieła oraz powodował rozwój fabuły. Na zakończenie należy stwierdzić, że tytuł pracy – Podstawy tomistycznego rozumienia człowieka jawi się jako zbyt skromny, gdy uwzględni się badawcze i dydaktyczne walory publikacji.

 

 

© Mikołaj Krasnodębski 2008