Mikołaj Krasnodębski

 

 

 

 

Stan badań poglądów filozoficznych Franciszka Gabryla (1866-1914)

 

 

W literaturze filozoficznej nie ma większego studium poświęconego poglądom filozoficznym Franciszka Gabryla. Oprócz informacji encyklopedycznych autorstwa: M. Banaszaka, A. Przymusiały, J. Tupikowskiego, A. Usowicza i U. Żegleń oraz anonimowego autora z włoskiej encyklopedii filozofii, a także notatek prasowych sporządzonych w związku ze śmiercią Gabryla, są tylko dwa artykuły traktujące o jego życiu i naukowym dorobku. Są to teksty: K. Michalskiego z 1917 r. (Stanowisko ks. Gabryla w ruchu neoscholastycznym) i A. Przymusiały z 1966 r. (Ks. Franciszek Gabryl 1866 – 1914). Na uwagę zasługuje też praca A. B. Stępnia pt.: Wartość poznawcza współczesnej filozofii tomistycznej (szczególnie, s. 57, 59-60), w której autor omawia epistemologię Gabryla, oraz artykuł Z. Kępy na temat filozofii przyrody krakowskiego tomisty (Stanowisko Franciszka Gabryla wobec ewolucji. Szkic z historii filozofii przyrody).

 

Prace Gabryla z teorii poznania oddziaływały na środowisko czeskie, oraz były przedmiotem polemiki na Uniwersytecie Katolickim w Orchard Lake (por. Franciszek Węgier, Dyalektyka, Orchard Lake, Mich. 1925; tenże, Kryteryologia, Orchard Lake, Mich. 1926. Prace te recenzował J. J. Rolbiecki w periodyku The New Scholasticism – A Quarterly Rewiew of Philosophy, 1 (1927) 4, s. 361, który ukazywał się staraniem Amerykańskiego Katolickiego Stowarzyszenia Filozoficznego). Por. B. Dembowski, O filozofii chrześcijańskiej w Ameryce Północnej, Warszawa 1989.

 

Pierwszą obszerną pracą poświeconą antropologii i teorii poznania Franciszka Gabryla jest rozprawa doktorska autora niniejszego tekstu pt. Człowiek, jego poznanie i pożądanie w antropologii Franciszka Gabryla (Wydział Filozofii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie: Promotor prof. dr hab. Tadeusz Klimski; Recenzenci: Ks. Prof. dr hab. Roman Darowski – Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, Kraków, Prof. dr hab. Artur Andrzejuk – UKSW. Warszawa 2003, ss. 236).

 

Rozprawa – oprócz Wstępu, Zakończenia i Bibliografii, w której znajduje się Aneks dzieł Gabryla i Wykaz literatury cytowanej – składa się z trzech rozdziałów:

 

Rozdział 1: Człowiek jako dusza i ciało

1.      Substancjalne połączenie duszy i ciała

2.      Osobnik i osoba

3.      Dusza jako substancja

4.      Istota i istnienie

5.      Przyczyny człowieka

 

Rozdział 2: Poznanie zmysłowe i umysłowe

1.      Wrażenie i wyobrażenie jako podstawa pojęć

2.      Świadomość jako źródło poznania

3. Zmysły jako źródło poznania

4. Zakres poznania umysłowego

5. Natura pojęć

6. Kryterium prawdy

 

Rozdział 3: Zagadnienie pożądania

       1. Pożądanie zmysłowe i umysłowe

       2. Natura i odmiana uczuć

 

 

 

Streszczenie rozprawy

 

 

1) Rozumienie filozofii

Filozofia dla Gabyla to „wiedza ogólna”, która przy pomocy rozumu dąży do poznania rzeczywistości i jej przyczyn. Filozofia jest niezależna od teologii, choć jest wobec niej nauką „drugorzędną”. Teologia powiem – wskazując na Boga – jest zwięczeniem badania naukowego. Filozofia jest niezależna od nauk szczegółowych. Nauki szczegółowe winny uwzględnić w swoich badaniach filozofię, lecz ona nie musi dokonywać syntezy tych nauk. Najważniejszą nauką filozoficzną jest metafizyka (ontologia), która dzieli się  na ogólną (bada byt jako myślny) i szczegółową (bada byt konkretny. W skład niej wchodzi: kosmologia i antropologia filozoficzna). Gabryl podkreśla związek metafizyki (szczególnie: antropologii) z etyką, która jest nauką o normach postępowania. Wyniki badań metafizyki weryfikuje zaś noetyka, która jest nauką o ludzkim poznaniu, wskazującą na to, kiedy nasze poznanie jest pewne i oczywiste.

 

2) Człowiek i osoba

Antropologia filozoficzna (psychologia racjonalna) w ujęciu Gabryla stanowi swego rodzaju „apologię” realistycznej koncepcji człowieka i osoby. Psychologia Gabryla jest krytyką: pozytywizmu, materializmu, dualizmu, spirytualizmu i idealizmu niemieckiego. Gabryla koncepcja człowieka i osoby jest oparta na  filozofii arystotelesowsko-scholastycznej (Tomasz, Duns Szkot, Suarez) i neoscholastycznej (m. im. odwołuje się do Merciera).

Człowiek jest substancjalną jednością duszy i ciała. Dzięki duszy jest istotą rozumną, nieśmiertelną, jednostkową. Dusza nie jest jakąś „wyższą formą materii”, „fosforescencją mózgu”, czy duchem. Jest aktem ciała, który ma w możności życie (Arystoteles). Dusza nie pochodzi od rodziców (generacjonizm traducyjny), nie jest również wynikiem preegzystencji dusz, lecz pochodzi od Boga, który „dostosowuje” swój akt stwórczy do woli rodziców jako przyczyn ciała (kreacjonizm). Novum Gabryla wobec autorów takich jak: Mercier, Liberatore, Cornardi, de San, Farges, jest stwierdzenie, że dusza ludzka od chwili poczęcia jest duszą rozumną. W ten sposób Gabryl neguje przyjętą jeszcze za Arystotelesem teorie animacji duszy, która głosi, że dusza rozumna pojawia się dopiero w 40 lub 80 dniu życia płodowego. Do tego czasu człowiek posiada tylko duszę wegetatywną i zmysłową.

Osoba to substancja pierwsza, rozumna, indywidualna, zupełna i cała w sobie (Persona est substantia rationalis, singularis, integralis completa, tota in se). Stąd zdaniem Gabryla, osoba to rozumny osobnik, czyli konkretny jednostkowy byt (substancja pierwsza), który jest zupełny – samoistny w swoim bytowaniu (subsistenstia). Subsistentia w odniesieniu do osoby oznacza osobowość. Gabryl zamiennie używa terminów: osoba i osobowość. Jego teoria osoby na essencjalny charakter. Przez istotę neotomista z Krakowa rozumie to, „co najpierw w rzeczy spostrzeżonej  lub pomyślanej pojmujemy”. Istota to najważniejsze pryncypium bytu, zaś istnienie (esse, existentia) nie jest przypadłością istoty (Awicenna), ale nie należy poddawać go analizie filozoficznej (Suarez, tomizm lowański). Pisze, że istnienie jest „zrozumiałe same z siebie i nie należy go tłumaczyć”.

 

            3) Poznanie człowieka

            Gabryl wskazuje na „możliwość” ludzkiego, zmysłowo – umysłowego poznania. Wyróżnia za J. Balmesem pięć źródeł poznania: 1) świadomość jako doświadczenie wewnętrzne; 2) zmysły (które odbierają informacje o otoczeniu zewnętrznym); 3) abstrakcje pojęciową i sądy; 4) wnioskowanie i 5) świadectwo.

            Zmysły są „ogniwem pośrednim” pomiędzy bytem poznawanym a intelektem. Poprzez wyodrębnienie species sensibilis zmysły ujmują cechy poznawanej rzeczy i przekazują je intelektowi czynemu, które je „uduchawia” tworząc ze species sensiblis – species inteligibilis (Intelekt bierny upodobnia się do przyjętego przez intelekt czynny species). W procesie tym konieczne są wrażenia i wyobrażenia, które określa Gabryl jako podstawę pojęć. Umysłowa postać poznawcza poddawana jest następnie procesowi  abstrakcji, rezultatem czego są pojęcia. Pojęcia z kolei poddaje się procesowi sądzenia i wnioskowania (bezpośrednie, pośrednie, dedukcja, indukcja). Gabryl wskazuje na istotą rolę species w procesie poznawczym. Species wskazuje na związek pomiędzy przedmiotem a podmiotem. Proces poznawczy to odwzorowanie przedmiotu (a nie zmienienie go), jest to relacja jednostronna, w której ulega zmianie podmiot poznający.

            Świadomość – jak pisze Gabryl – to „władza postrzegania swych aktów i stanów”. Świadomość obejmuje nie tylko władzę intelektu i woli, ale także władze zmysłowe. Jeżeli świadomość w swoich spostrzeżeniach wiąże się z refleksją intelektualną, wówczas świadomość ta jest samowiedzą. Samowiedza przysługuje bytom rozumnym z powodu, ich intelektualnego poznania. Dzięki niej możliwe są sądy: bezpośrednie i pośrednie. Świadomości zaś nie towarzyszą uświadomienia i refleksja, lecz tylko doświadczenie czegoś. Sądy – bezpośredni i pośredni – przypominają sądy egzystencjalne i orzecznikowe (u Krąpca). Sąd bezpośredni (podobnie jak sąd egzystencjalny) ujmuje to, co faktycznie istnieje; to, co jest aktualne. Sąd ten jest „koniecznie prawdziwy” i pewny. Zaś sąd pośredni jest określeniem sądu bezpośredniego przez wskazanie na jego przyczyny. I jako taki nie musi być sądem pewnym. Jego prawdziwość zależy od tego, czy orzeka zgodnie z przedmiotowym stanem rzeczy.

            Świadectwo jako źródło poznania wiąże Gabryl z otwartością na prawdę i na osobę, która nam ją przekazuje (M. Gogacz). Nie dostrzega tu jednak konsekwencji etycznych i pedagogicznych.

Tomista z Krakowa wypowiada się na temat relacji wiary i rozumu (jest jedna prawda – wiary i rozumu). Jest to nowatorski akcent – mimo, że podaje go wcześniej m. in. Akwinata - w filozofii przełomu XIX i XX wieku, zdominowanej pozytywizmem i idealizmem. Uznaje możliwość relacji między wiarą a wiedzą, choć wiedzą jest pewna z powodu oczywistości samego przedmiotu poznającego, wiara zaś opiera się na autorytecie zewnętrznym, na autorytecie Boga.

Gabryl za kryterium prawdy uznaje oczywistość. Oczywistość jako kryterium prawdy, by być wiarygodne musi być: przedmiotowe, wewnętrzne (czyli wynikające z samego bytu poznającego, a np. jest to Bóg, lub umowa) i bezpośrednie. Oczywistość poznanego bytu ujmuje intelekt przy pomocy władz zmysłowych.

 

4) Pożądanie człowieka

Pożądanie wg Gabryla to kierowanie się do jakiegoś celu, który określany jako dobry. Pożądanie dzieli na: zmysłowe i umysłowe. Jest ono zależne od poznania, w którym określa się, czym jest przedmiot poznawany.

Pożądanie zmysłowe charakteryzuje Gabryl wskazując na: popędy, skłonności, żądze, namiętności i uczucia. Popędy odpowiadają duchowo – cielesnym potrzebom człowieka (popęd: indywidualny, społeczny, religijny). Skłonność jest odmianą popędu. Jest to popęd skierowany do na jakiś konkretny przedmiot. Skłonności mogą być wrodzone i nabyte (talent, nałóg) i te ostatnie Gabryl poddaje ocenie moralnej. Żądze utożsamia z uczuciami pożądliwymi i gniewliwymi (Tomasz, J. Woroniecki, A. Andrzejuk). Żądze mogą wpływać na intelekt i wolę, a nawet je zniewalać. Nie oznacza to, że należy je wykluczyć z natury człowieka (stoicy, Kant). Są one konieczne i potrzebne, i dlatego winny być podporządkowane władzom umysłowym człowieka. Namiętność to skłonność, która na skutek częstego powtarzania zdominowała intelekt i wolę (np. hazard). Można więc postawić pytanie, czym są uczucia. Uczucie to wyobrażenie przyjemności, lub niechęć do jakiegoś przedmiotu. Uczucia są odpowiedzialne za osiągnięcie dobra właściwego władzom zmysłowym i umysłowym. Uczucia nie są tożsame z poznaniem. Mogą na nie wpłynąć procesy fizjologiczne. Gabryl wymienia następujące uczucia: umysłowe, estetyczne, duchowe.

Pożądanie umysłowe to wola. Wola skierowuje człowieka do dobra. Jest wolna, co umożliwia podejmowanie decyzji. W procesie podejmowania decyzji człowiek dokonuje refleksji nie tylko przed wyborem, oceniając ów proces. Na skutek tej oceny możemy np. żałować dokonanego czynu lub wycofać się z działania, o ile czyn jeszcze nie miał miejsca. Jednak wola, by zgodnie ze wskazaniami intelektu, wybrała to, co faktycznie dobre, musi „ukształtować swój charakter”, czyli nabyć sprawności. Na ukształtowanie się charakteru może mieć ponadto wpływ temperament, który również podlega zmianie.

F. Gabryl w swojej teorii pożądania wskazuje na siłę ludzkiego pożądania i zaleca by kształtować je poddając pod ogląd intelektu. Wprawdzie nie podejmuje wprost zagadnienia cnót, ale jest ono mu bliskie i niejednokrotnie ujawnia się na kartach Psychologii.   

 

Wydaje się, iż należy podjąć dalsze badania poglądów i dorobku F. Gabryla oraz  polskiej filozofii przełomu XIX i XX wieku. Na zauważenie czeka wciąż np. twórczość lwowskiego filozofia Kazimierza Wajsa[1].

 

 

Zob.:

Franciszek Gabryl (1866 – 1914)

 

Franciszek Gabryl’s anthropology and epistemology

 

Prawda i pewność w „Noetyce” Franciszka Gabryla

 

Zagadnienie pożądania w antropologii Franciszka Gabryla

 

Życiorys i wybrane publikacje Franciszka Gabryla

 

 

© Mikołaj Krasnodębski 2008