W Wydawnictwie Naukowym DIFIN ukazał się drukiem mój podręcznik akademicki pt.
ZARYS DZIEJÓW ATEŃSKIEJ HISTORII WYCHOWANIA. PAIDEIA OD SOKRATESA DO ZENONA
Warszawa 2011, 188 str.

Zachęcam do lektury!

(Z zakończenia):
 

Ateńska paideia związana głównie z osobami Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Diogenesa, Epikura i Zenona, rozciąga się i kształtuje greckiego człowieka od V do III wieku przed Chrystusem. Obejmuje zatem około 200 lat, które nie tylko były obfite w wydarzenia polityczno-militarne, choćby tak przełomowe jak podboje Aleksandra Wielkiego i związane z tym zmiany polityczne i kulturowe, ale przede wszystkim wiążą się z uformowaniem podstaw filozofii bytu, teorii poznania, antropologii filozoficznej oraz etyki, na bazie których powstanie model kształcenia i wychowania „moralnie doskonałego” człowieka, który Grecy nazwą paideią. Okres ten w sposób decydujący odcisnął się w kulturze, za sprawą tych właśnie uczonych, którzy dystansując jońską filozofię przyrody, potrafili dokonać rewolucji w ówczesnej nauce, nakierowując ją na człowieka jako na zasadniczy przedmiot swoich badań. Termin paideia tłumaczy się często po prostu jako wychowanie, ale oznacza on również „edukację”, „kulturę” i „humanizm”. Faktem jest, że owi greccy filozofowie wznieśli fundamenty pod gmach europejskiego intelektualizmu, ale również cywilizacji, którą dziś określa się mianem łacińskiej lub personalistycznej.

Na ateńską paideię składa się kilkanaście kluczowych zagadnień, które stanowią jej „kamienie węgielne”. Są to między innymi: arete (sprawność, cnota), logos (słowo, rozum), nous (rozum), physis (natura), enkrateia (panowanie nad sobą), autarkia (autonomia), daimonion (szczęście), katharsis (oczyszczenie), askesis (asceza), kalokagathia (ideał wychowania; dosłownie dobry i piękny), megalopsychia (wielkoduszność), sophia (mądrość), phronesis (roztropność), mimesis (naśladowanie), metanoia (zmiana myślenia i postępowania), polis (państwo-miasto), kainonia (wspólnota), apatia (brak namiętności, apatia), psyche (dusza), hyle (materia), filia (przyjaźń), sofos (mędrzec), aponia (nieobecność bólu i cierpienia), hedone (przyjemność), katórhomo (prawy czyn), atarakcja (spokój ducha, niezależność), sophrosyne (umiarkowanie), andreia (męstwo), dikaiosyne (sprawiedliwość). Bez nich nie można by powiedzieć o europejskiej kulturze w ogóle. Wprowadzają one następujące tematy, które są głównymi aporiami nie tylko starożytnego świata basenu Morza Egejskiego, czy Morza Śródziemnego. Przeciwnie, należą one równie mocno do współczesnego globalnego świata, do globalnej wioski, gdyż wciąż człowiek stawia sobie pytania: Kim jestem? Jak żyć? Jak wychowywać? Co w wychowaniu i kształceniu jest godne uwagi? Jak formować duchowość człowieka? Co jest moralnie dobre, a co złe? Na te pytania odpowiadają ateńscy filozofowie i pedagodzy, których poglądy pedagogiczne zostały zamknięte w sześciu rozdziałach tej książki. Dodatkowo w celu uzupełnienia, podręcznik zamyka Słownik autorów starożytnych, którym zaprezentowanych zostało około 60 postaci z antycznej kultury.  

            Nie oznacza to jednak, że ateńska paideia stworzyła spójny i integralny system wychowawczy. Inny jest model sokratejsko-platoński, inny jest arystotelesowski, a jeszcze inne są ujęcia zaproponowane przez Epikura i Zenona (różne są ich założenia antropologiczne i etyczne; odmienna wizja człowieka i jego moralnego działania i w konsekwencji wyrosłe na nich filozofie wychowania). Chyba trudno jest stworzyć taki system wychowawczy na przestrzeniu dwustu lat, jeśli jest on wypracowywany przez kilka szkół, które różnią się nie tylko punktem wyjścia swoich badań. Współcześnie również nie możemy się  nim pochwalić. Jednak mimo różnić, wspólnym mianownikiem ateńskiego wychowania jest troska o problematykę moralną, związaną z uprawą arete. Takiej zgodności nie mamy we współczesnym wychowaniu stąd możemy u Greków znaleźć istotną inspirację w tej materii.

            Wyznaczyły one główne kierunki rozwoju intelektualnego Europy do czasów nowożytnych, a nawet współczesnych (dziś także można mówić o ich wpływie). Szczególnie dwie propozycje są dominujące w kulturze, nauce i wychowaniu: platonizm i arystotelizm. Wyznaczają one dwa kierunki, którymi podąża ludzkie poznanie i analiza pryncypiów zastanej przez człowieka rzeczywistości. Są nimi platoński idealizm i arystotelesowski realizm, które zarówno na płaszczyźnie epistemologicznej, jak i ontologicznej opisują ludzkie  poznanie i bytowanie.

Współczesna teoria wychowania nie jest zwolniona z tych przedzałożeń, stąd musi opowiedzieć się po stronie idealizmu lub realizmu (szczegółową analizę tego zagadnienia przedstawiłem w książce pt. Człowiek i paideia. Realistyczne podstawy filozofii wychowania, w której wskazałam na zasadność badań zorientowanych realistycznie). Zatem nie należy i wprost nie można oderwać wychowania od jego dziejów, które do XIX wieku były powiązane z dziejami filozofii i jej głównych nurtów.

            Wydaje się, że szczególnie cennych przesłanek dla badań z zakresu teorii wychowania dostarcza jej właśnie analiza dziejów wychowania, która – jak zostało to- przedstawione we Wstępie tego podręcznika – próbuje w sposób odmienny ująć tę problematykę. Novum tej książki polega na tym, że dzieje wychowania zostały nakreślone z perspektywy historii filozofii. Historyk filozofii posługując się swoim warsztatem bada konsekwencje filozoficzne twierdzeń i tez, które głosili na przestrzeni dziejów różni filozofowie. W ten sposób uwyraźnia błędy i następstwa propagowania tych ujęć, ukazując jak rozwijały się, lub rozwijają się na przestrzeni dziejów. Dlatego historyk filozofii może wykazać, jak we współczesnej kulturze rozwijają się wątki idealizmu platońskiego lub realizmu Arystotelesa oraz wskazać na ich następstwa. W niniejszym podręczniku proponuję analogiczne ujecie historii wychowania – jako warsztatu dla teorii pedagogicznych.   

            Odpowiedzi zaproponowane przez Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Epikura i Zenona są w wciąż aktualne, ponieważ „filozofia jest niepokojem pedagogiki” (S. Sztobryn). Może dlatego według współczesnego polskiego filozofia i pedagoga M. Gogacza „istnieje tylko wychowanie filozoficzne”. Oznacza to, że nie ma wychowania i edukacji bez filozofii. Niniejszy Zarys dziejów ateńskiej paidei sądzę, że tego dobitnie dowodzi.

KSIĄŻKĘ MOŻNA ZAMÓWIĆ BEZPOŚREDNIO
 W WYDAWNICTWIE NAUKOWYM DIFIN

SZCZEGÓŁY NA STRONIE: